بسم الله الرحمن الرحیم
نقش فرهنگ عاشورا در شکل گیری تمدن ایرانی – اسلامی
محمد سلطانمرادی استادیار گروه معارف اسلامی دانشگاه ولی عصر (عج) رفسنجان
چکیده : سیری در مجموعه نظریات متفکّران اسلامی درباره تمدن و فرهنگ اسلامی روشن کننده این واقعیت و نقطه مشترک است که؛ خدا محوری ، اخلاق و معنویت در کنار علم ودانش و سیاست عدالت محور، از مؤلفه های اساسی و بنیادی تمدّن اسلامی است و دین مبین اسلام، همه مظاهر تمدن و فرهنگ را یک جا در بر دارد. این مقاله با هدف بررسی تاثیر فرهنگ عاشورا در شکل گیری تمدن ایرانی –اسلامی، به شیوة كتاب خانهاي ومراجعه به کتب و مقالات علمی مرتبط در فضای مجازی، تنظیم شده است .یافته های تحقیق عبارتند از: «فرهنگ عاشورا» مظهر و تجسم عینی دین اسلام است.در جامعه ما كه دین فرهنگ ساز اسلام با فرهنگ ملی ایرانی اشتراکات فراوانی دارد فرهنگ عاشورانقش به سزايي در شکل گیری و شکوفایی تمدن ایرانی – اسلامی ايفا کرده است.این حقیقت را به خوبی می توان از معتقدات و اخلاق وآداب ورسوم و رفتارهای اخلاقی و حرکتهای احساسی وعاطفی ، همزیستی ایرانیان با پیروان دیگر ادیان وملل به خوبی استنباط کرد. حرکتهای اجتماعی، انقلابها و نهضت های سیاسی ومحتوای این نهضتها ازشعارها، سخنرانيها و بيانيههاي انقلابيون و رهبران این حرکتها نیز نشان دهنده این معناست . اتحاد ملی و ادبیات و هنر ومراسم و سنتها نیز از عناصر فرهنگی مکتب عاشورا تاثیر زیادی پذیرفته اند .پيروزي و حفظ و تداوم انقلاب اسلامی ایران نیز مدل معاصری از اندیشه های تمدن ساز عاشورایی وحرکت انقلابی و اصلاح طلبانه ابا عبدالله (علیه السلام) است.
واژه های کلیدی:تمدن، اسلام ، فرهنگ ، عاشورا ،ایران
مقدمه: در تبیین عوامل به وجود آورنده تمدنها، آراء گسترده ای وجود دارد ،در پژوهشهاى تمدّن شناسى از سبب ها و عامل هایى جهت پیدایى تمدّن نام برده شده است كه عبارتند از: جامعه ،قانون ،خانواده ،اخلاق و آداب، علم ودانش، هنر، ادبیات، امنیت، حكومت، صناعت، بازرگانى و مهاجرت (ویل دورانت، 1372، ترجمه احمد آرام، ج 1، ص 3) ابن خلدون، از دانشمندان بزرگ اسلامی، اجتماع وتعاون، وجود دولت و قانون و نظم را از ارکان مهم تمدن دانسته است.( ابن خلدون، 1996 م ، ص 217 ـ 218)
عوامل یاد شده هرکدام به نحوی دارای یک صبغه «فکری و معرفتی» هستند؛ گر چه نمی توان در یک تقسیم بندی کلی همة اندیشه های موجود در تمدّن ها را منطقی و عقلانی و فلسفی و صحیح دانست ولی این نکته هم نباید مغفول بماند که به هر حال تمامی افکار به وجود آمده در هر عصری می توانسته است برای مردمان همان عهد جنبه نظری و فکری داشته باشد حتی اگر امروزه کمی سطحی و کم مایه به نظر آیند.
در نتیجه می توان گفت این اندیشه ها بوده اند که توانسته اند فرهنگ ساز و تمدن ساز باشند نه صرفاً اشخاص. با این حال سیری در مجموعه نظریات متفکّران اسلامی درباره تمدّن ها و فرهنگ اسلامی روشن کننده این واقعیت و نقطه مشترک است که؛ خدا محوری ، اخلاق و معنویت در کنار علم ودانش و سیاست عدالت محور، از مؤلفه های اساسی و بنیادی تمدن اسلامی است و دین مبین اسلام، همه مظاهریاد شده یک تمدّن را یک جا در بر دارد و «فرهنگ عاشورا» مظهر و تجسم عینی دین اسلام است .در جامعه ما كه دین فرهنگ ساز اسلام با فرهنگ ملی ایرانی اشتراکات فراوانی دارد فرهنگ عاشورا نقش به سزايي در شکل گیری و شکوفایی تمدّن ایرانی – اسلامی ايفا کرده است.اکنون با توجه به چنین رویکردی می توان « فرهنگ و اندیشه های عاشورایی» را نیز مولّد نوعی جریان سازی تمدن گونه در سال های ﭘس از سال شصت هجری قمری دانست که توانسته است بسیاری از چارچوب ها و جزمیّت های کهنه را در هم شکنند و طرحی نو در اندازند و این جریانی است که تا کنون هم ادامه یافته است .
اهداف وروش تحقیق: همانگونه که پیش از این بیان شد ،فرهنگ غنی و انسان ساز عاشورا در طول تاريخ شیعه عامل هويّت بخشي و مقاومت پذيري و مولّد نوعی جریان سازی تمدن گونه بوده و هم اکنون نیز جامعه اسلامی ما متاثر از این فرهنگ است و تحت تاثیر آن بنای تجدید تمدّن باشکوه اسلامی را گذاشته است. بدین جهت نياز داريم به طور دائمي اين فرهنگ را رصد كنيم و با شناخت هر چه بیشتر این فرهنگ و شناساندن آن به نسل جدید همچنان عاشورایی زندگی کنیم و از کوثر زلال آن بنوشیم و به دیگران بنوشانیم. این مقاله با هدف بررسی تاثیر فرهنگ عاشورا در شکل گیری تمدن ایرانی – اسلامی، به شیوة كتابخانهاي ومراجعه به کتب و مقالات علمی مرتبط در فضای مجازی، تنظیم شده است. و با هدف باز خوانی این فرهنگ و تاثیرآن بر تمدّن اسلامی – ایرانی و ارائه راهکار جهت آشنائی هرچه بیشتر جامعه اسلامی ایران با این فرهنگ و تاثیرات آن ،نگارش یافته است.
پیشینه بحث :درباره عاشورا، تا كنون کتاب های بسيار نوشته شده ، و صاحبان فكر و قلم از زواياى مختلف و با ديدهاى گونه گون به اين حماسه بزرگ نگريسته اند، بگونه اى كه مجموعه آثار مربوط به قيام كربلا و مسائل جنبى آن ، كتابخانه عظيمى را تشكيل مى دهد، در خصوص فرهنگ عاشورا کتاب بسیار پر محتوای «فرهنگ عاشورا» که توسط جواد محدثی و به ترتیب حروف الفبا به مطالب گوناگونی در باره قیام امام حسین (ع ) به نگارش در آمده و در این کتاب به گوشه هایی از تاثیر گزاری فرهنگ عاشورا بر زندگی مردم اشاره کرده است و مقالات اندکی نیز طور پراکنده در این خصوص به رشته تحریر در آمده ، اما در حصوص« نقش فرهنگ عاشورا در شکل گیری تمدن ایرانی – اسلامی» نگارنده به کتاب یا مقاله ای جامع دست نیافتم واین نشان می دهد که زمينه و ميدان براى پژوهش در اين موضوع باز است.
یافته های تحقیق : تاثیر فرهنگ عاشورا در شکل گیری و شکوفایی تمدّن ایرانی– اسلامی را به خوبی می توان از معتقدات و اخلاق وآداب ورسوم و رفتارهای اخلاقی و حرکتهای احساسی وعاطفی ، همزیستی ایرانیان با پیروان دیگر ادیان وملل به خوبی استنباط کرد. حرکتهای اجتماعی ، انقلابها و نهضت های سیاسی ومحتوای این نهضتها ازشعارها، سخنرانيها و بيانيههاي انقلابيون و رهبران این حرکتها نیز نشان دهنده این معناست .فرهنگ عمومی مسلمین به ویژه شیعیان در تکلیف مداری ،عبادت و استغاثه به درگاه خداوند، نظارت عمومي و امر به معروف و نهي از منكر، شهادت طلبی، آزادگى و آزاد زیستن و ذلّت ناپذیرى، ظلم ستیزی و عدالتخواهى، و... متاثر از فرهنگ عاشورا است و موجب به وجود آمدن راه ورسم زندگی به شکل اسلامی شده و در شکوه وجلال تمدن ایرانی موثر بوده است. اتحاد ملی و ادبیات و معماری وهنر ومراسم و سنتها نیز از عناصر فرهنگی مکتب عاشورا تاثیر زیادی پذیرفته اند .پيروزي و حفظ و تداوم انقلاب اسلامی ایران نیز مدل معاصری از اندیشه های تمدن ساز عاشورایی وحرکت انقلابی و اصلاح طلبانه ابا عبدالله (علیه السلام) است. 1- مفهوم شناسى
ابتدا لازم است مفاهیم به کار گرفته شده در عنوان این مقاله را توضیح دهیم وبرای این کار مفاهیم «فرهنگ»، «فرهنگ عاشورا »و«تمدّن »را توضیح می دهیم:
1-1- فرهنگ در لغت واصطلاح: فرهنگ در لغت به معناي دانش،علم و معرفت و در اصطلاح به مجموعة آداب و رسوم اطلاق مي گردد . (معين ، 1366ج 2 ص 1745 ) اين واژه در زبان انگليسي «culture» و در عربي «ثقافه» ناميده ميشود. اما در اصطلاح فرهنگ مفهومی گسترده دارد وشامل همه دستاوردهاى جامعه نظير حقوق، دين، اخلاق، سنتها و... می باشد. بدین جهت، صاحب نظران جامعه شناسي و مردم شناسي، تعريف هاي متفاوت و گوناگوني از فرهنگ ارائه كرده اند.برخی گفته اند:«فرهنگ مجموعهاي از سنتها، آداب و اخلاق فردي يا خانوادگي اقوامي است كه پايبندي ايشان به اين امور باعث تمايز آنها از ديگر اقوام و قبايل مي شود. به عبارت ديگر، فرهنگ مجموعه باورهاي فرد يا گروهي خاص است و چون باورها ذهنياند پس فرهنگ جنبه عيني ندارد.» (ولايتي، ، 1384، ص19.)« فرهنگ : پديده کلي پيچيده اي از گرداب، رسوم، انديشه، هنر و شيوه زندگي که در طي تجربه تاريخي اقوام شکل مي گيرد و قابل انتقال به نسلهاي بعدي است.» (انوري ، 1383 ، ص 869 )
مايکل گيلسون فرهنگ را «مجموعهاي از قواعد ناشناخته و چيزهايي که به عنوان امور طبيعي گرفته مي شوند و در واقع به مسائل غير علمي بستگي دارند» مي داند. (مرکز مطالعات و تحقيقات فرهنگي بين المللي 1373، ص 190 )
«ادوارد تايلر»(1917-1832) در كتاب خود تحت عنوان «فرهنگ ابتدايي»در تعریف فرهنگ می نویسد : « فرهنگ مجموعه اي است پيچيده كه شامل معارف ،معتقدات ،هنرها ،صنايع،فنون، اخلاق و قوانين و سنن و بالاخره تمام عادت و رفتار و ضوابطي است كه فرد بعنوان عضو جامعه ، از جامعه خود فرا مي گيرد و در برابر آن جامعه وظايف و تعهداتي بر عهده دارد و بوسيله انسان به عنوان عضو جامعه كسب مي گردد.» (روح الامينى، 1368، صص17-18) «كلايد كلاكهن»و «آلفرد كروبر» انسان شناسان امريكايي در شناسايي موثر و مفيد فرهنگ تعاريف زيادي در كتابي به نام «فرهنگ بازبيني انتقادي مفاهيم و تعريف»گردآوردند.آنها توانستند با دسته بندي تعاريف به تعاريف توصيفي ، تاريخي، هنجاري، شناختي، ساختاري و ژنتيكي درك اصلي از فرهنگ را مشخص كنند. (اسميت ، 1383،ترجمه حسن پويان ،ص 16-15) انديشمندان ديگري نيز نظير « ناصر فكوهي »( فکوهی،1382 ص 248-247) تعاريف نسبتا متقاوتي ارائه داده اند. با اين اوصاف تعريف جامعي را نمي توان براي اين واژه ارائه نمود. ولي از مجموع تعاريف فوق مي توان مفهومي از آن را در ذهن خود ايجاد نمائيم. در اين ميان به نظر مي رسد در ارتباط با موضوع اين مقاله تعريف تايلور ، كه تعريفي مصداقي است وكمتر مورد اشكال و اعتراض قرار گرفته ،تعريف مناسبي باشد.
2-1- فرهنگ عاشورا : عاشورا با (الف مقصوره) و عاشوراء با (الف ممدوده) و گاهى الف بعد از عين حذف مىگردد و «عشورا» تلفظ مىشود یعنی روز دهم محرم الحرام . (ابن منظور ،1408 ، ماده «عشر».) صاحب مجمعالبحرين در اينباره گفته است: «عاشورا يك نام اسلامى است و آن روز دهم محرم است. (طريحى، 1375، ماده «عشر» )و مقصود از فرهنگ عاشورا به مجموعه ي اعتقادات و باورها و مفاهيم، سخنان، اهداف و انگيزهها، شيوههاى عمل، روحيات و اخلاقيات والائى است كه در نهضت كربلا گفته شده يا به آنها عمل شده و يا در حوادث آن نهضت،تجسم يافته است. اين ارزشها و باورها هم در كلمات سيدالشهداء و اصحاب و فرزندان آن حضرت در جريان این قيام مقدس متجلّى است؛ و هم در رفتارآن بزرگواران نمود پیدا کرده است .
3-1- تمدّن:این واژه کهدر زبان انگليسي civilization و در عربي حضاره خوانده مي شود و در لغت به معناي شهرنشيني و از ريشه مدينه و مدنيت گرفته شده و به معني ديگر متخلق شدن به شهرنشيني يا خوي و خصلت شهرنشيني به خود گرفتن مي دهد.( محمدي، 1373، ج اول ، ص 45 ) و بدان معناست که بشر در سايه آن به تشکيل جوامعي پرداخته و شهر نشين شده است. «در زبانهاي بيگانه نيز کلمه تمدنcivilization از کلمه civita که در مقابل وحشيگري قرار گرفته و از کلمهcivilis
نظرات شما عزیزان:
برچسبها: